Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Phan Huy Lê - cây đại thụ của nền Sử học Việt Nam

Giáo sư Phan Huy Lê sinh ngày 23 tháng 2 năm 1934 tại xã Thạch Châu, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh trong một gia đình, dòng họ có truyền thống văn hiến với nhiều nhà văn hóa lớn như Phan Huy Cận, Phan Huy Ích, Phan Huy Chú. Họ ngoại của Giáo sư Lê cũng là một dòng họ lớn, có nhiều người hiển đạt như Cao Xuân Dục, Cao Xuân Tiếu, Cao Xuân Huy…

Được kế thừa truyền thống yêu nước và văn hóa của dòng họ và gia đình, ngay từ thời niên thiếu, Giáo sư Phan Huy Lê Phan Huy Lê đã sớm bộc lộ tư chất thông minh và hiếu học. Năm 1951 khi mới 17 tuổi, ông ra học dự bị đại học ở Thanh Hóa, rồi vào học Ban Sử - Địa của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.

Công trình khoa học nổi tiếng của GS. Phan Huy Lê "Lịch sử và văn hoá Việt Nam: Tiếp cận bộ phận" và cuốn sách viết về Giáo sư: "Nhân cách Sử học"

Sau khi tốt nghiệp, ông được cử về công tác tại Khoa Lịch sử Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Dưới sự chỉ bảo và dìu dắt của những nhà cách mạng, những nhà văn hóa lớn của đất nước lúc bấy giờ như các giáo sư Trần Văn Giàu, Đào Duy Anh,v,v.., nhà giáo trẻ Phan Huy Lê đã nhanh chóng trưởng thành,và trở thành thế hệ cán bộ đầu tiên, lớp người có công xây nền đắp móng của Khoa Lịch sử và Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội.

Kể từ khi bắt đầu công tác ở Khoa Sử (năm 1956) cho đến lúc về cõi vĩnh hằng, Giáo sư Phan Huy Lê đã có hơn 60 năm liên tục nghiên cứu và giảng dạy, hoạt động và cống hiến cho sự nghiệp phát triển nền Sử học và giáo dục nước nhà. Đặc biệt, bằng những thành tựu xuất sắc của mình trong nghiên cứu và đào tạo, Giáo sư cùng với các thầy Đinh Xuân Lâm, Hà Văn Tấn, Trần Quốc Vượng đã tạo dựng nên một trường phái Sử học “Tổng hợp”, với một huyền thoại về “Tứ trụ”: Lâm - Lê - Tấn - Vượng. Huyền thoại đó đã trở thành niềm kiêu hãnh không chỉ của riêng Khoa Lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội trước đây và game đánh chắn online đổi thưởng , Đại học Quốc Gia Hà Nội hiện nay, mà còn là niềm tự hào chung của những người học Sử và làm Sử nước nhà. 

Là một trong những đại thụ của nền sử học Việt Nam hiện đại, Giáo sư Phan Huy Lê  đã có những thành tựu, và những đóng góp xuất sắc trên nhiều lĩnh vực nghiên cứu khác nhau từ lịch sử kinh tế, truyền thống yêu nước, truyền thống chống ngoại xâm đến các giá trị và đặc điểm của nền văn hóa dân tộc, v,v..

GS. Phan Huy Lê và GS. Đinh Xuân Lâm tại một hội thảo năm 2008

Công trình chuyên khảo lớn đầu tiên của Thầy là Chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp thời Lê sơ được hoàn thành và xuất bản vào năm 1959 khi Thầy mới 25 tuổi. Cuốn sách đó đến nay vẫn là một công trình khảo cứu có giá trị khoa học cao và tính thời sự đối với thời cuộc và đối với bất kỳ ai khi nghiên cứu về lịch sử ruộng đất và kinh tế nông nghiệp Việt Nam. Trong khoảng hai thập kỷ trở lại đây, với vai trò người tổ chức, đề xuất các mục tiêu, ý tưởng nghiên cứu, ứng dụng các phương pháp và kỹ thuật hiện đại trong khai thác nguồn tài liệu địa bạ, Thầy đã có nhiều phát hiện mới mẻ, không chỉ về vấn đề chế độ ruộng đất, mà là toàn bộ xã hội nông thôn Việt Nam vào cuối thời trung đại, mở ra một hướng đi mới, một cách tiếp cận mới trong khai thác nguồn tài liệu hết sức phong phú và có giá trị đặc biệt này.

Từ những năm 1980,  Giáo sư đi sâu nghiên cứu các giá trị truyền thống của dân tộc Việt Nam, từ truyền thống yêu nước đến đặc điểm của con người, văn hóa Việt Nam; trên cơ sở đó khẳng định Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam là giá trị truyền thống cốt lõi, tiêu biểu và nổi bật nhất của dân tộc ta, là cội nguồn, động lực và quy luật vận động và phát triển của lịch sử Việt Nam trong suốt tiến trình dựng nước và giữ nước.

Mặc dù không sinh ra ở Hà Nội nhưng Giáo sư Phan Huy Lê rất yêu Hà Nội và rất quan tâm nghiên cứu về Hà Nội từ rất sớm. Ông đã công bố nhiều công trình nghiên cứu xuất sắc về lịch sử Thăng Long - Hà Nội, cũng như trong việc giữ gìn và phát huy các giá trị, di sản văn hóa của kinh đô Thăng Long - Hà Nội.

GS. Phan Huy Lê và GS. Nguyễn Văn Khánh năm 2011

Giáo sư cũng là người chủ trì và đã tổ chức thành công Đề án nghiên cứu cấp nhà nước về lịch sử và văn hóa vùng đất Nam Bộ. Kết quả của Đề án này không chỉ có ý nghĩa khoa học nhằm cung cấp những nhận thức mới, khoa học về cội nguồn lịch sử vùng đất Nam Bộ mà còn góp phần khắc phục những nhận thức sai lầm, lệch lạc về quá trình hình thành và vai trò của vùng đất này trong lịch sử Việt Nam.  Trong ba, bốn năm trở lại đây, mặc dù tuổi đã cao, sức khỏe giảm sút nhưng vì tình yêu và trách nhiệm đối với lịch sử dân tộc và đất nước, Giáo sư Phan Huy Lê vẫn vui vẻ đảm nhận trọng trách chủ trì thực hiện nhiệm vụ chỉ đạo nghiên cứu và biên soạn bộ Lịch sử Việt Nam mà Đảng và Nhà nước tín nhiệm giao phó. Đây là bộ lịch sử dân tộc của thời đại Hồ Chí Minh (gọi tắt là bộ Quốc Sử) được triển khai một cách bài bản và có qui mô lớn nhất kể từ khi thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đến nay.

Là một nhà giáo, nhà sư phạm tài danh và mẫu mực, Thầy rất quan tâm chăm lo và có công rất lớn trong việc đào tạo các thế hệ những người làm Sử, nhất là đã có ảnh hưởng lớn đến các thế hệ sinh viên, nghiên cứu sinh trên cả phương diện học thuật và nhân cách. Thầy đã trực tiếp đào tạo và góp phần bối dưỡng nhiều nhà giáo tài năng, nhà khoa học, sử học, nhà quản lý giỏi ở các cơ quan trung ương và các địa phương. Ở Giáo sư Phan Huy Lê, phong cách cẩn trọng, nghiêm túc của một nhà khoa học được hòa quyện một cách tự nhiên với tình cảm độ lượng, nhân hậu, vị tha của một nhà sư phạm đức độ và tài năng, luôn gần gũi, tôn trọng và sẵn sàng lắng nghe, chia sẻ ý kiến với đồng nghiệp và học trò. 

GS. Phan Huy Lê và GS. Vũ Minh Giang tại hội thảo “Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp với các ngành KHXH&NV Việt Nam” tại Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQGHN năm 2014

Với tầm nhìn xa và bao quát của một nhà khoa học tài năng, Giáo sư cũng là người tiên phong trong việc đề xuất xây dựng và phát triển những ngành khoa học mới của Đại học Quốc gia Hà Nội cũng như của đất nước như Đông Phương học và Việt Nam học... Trong những năm giữ cương vị Chủ nhiệm Khoa Đông phương học, người sáng lập và Giám đốc đầu tiên của Trung tâm Hợp tác nghiên cứu Việt Nam (nay là Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội), Giáo sư Phan Huy Lê đã có những đóng góp quan trọng và to lớn trong việc thiết lập và thúc đẩy quan hệ giao lưu học thuật giữa các học giả Việt Nam và các nhà khoa học quốc tế khi đất nước mới bước vào thời kỳ Đổi mới và hội nhập.

Bên cạnh việc đóng góp xây dựng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn và Đại học Quốc gia Hà Nội, một trung tâm khoa học và đào tạo đứng đầu đất nước, Giáo sư Phan Huy Lê còn tham gia và có nhiều ý kiến quan trọng trong việc xây dựng phương hướng và triển khai các hoạt động của Hội đồng Quốc gia Giáo dục, Hội đồng lý luận Trung Ương, Hội đồng di sản quốc gia. Từ góc độ chuyên môn uyên bác và vững chãi của mình, Giáo sư đã tư vấn đồng thời trực tiếp góp phần bổ sung và hoàn thiện các bộ hồ sơ về đô thị Hội An, về thành Nhà Hồ và nhất là về Thăng Long - Hà Nội để Bộ Văn hóa - Thông tin và Nhà nước ta đề nghị Tổ chức văn hóa UNESCO công nhận là các di sản văn hóa của nhân loại. Đối với game đánh chắn online đổi thưởng , Đại học Quốc gia Hà Nội, trên cương vị Chủ tịch Hội đồng Tư vấn Chính sách của trường trong nhiều nhiệm kỳ, Giáo sư Phan Huy Lê đã có những đóng góp mang tính định hướng trong việc nghiên cứu, đề xuất các kiến nghị với Đảng và Nhà nước về các chủ trương, chính sách phát triển khoa học và giáo dục, nhất là giáo dục lịch sử đất nước, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc cũng như trong nhiệm vụ giữ gìn toàn vẹn độc lập và chủ quyền của đất nước. 

Không chỉ là một nhà giáo, nhà khoa học hàng đầu được học trò, đồng  nghiệp, và giới khoa học trong nước mến phục và kính trọng, Giáo sư Phan Huy Lê còn có uy tin và ảnh hưởng quốc tế rộng lớn, được giới Việt Nam học trên thế giới quí mến và đặc biệt tin cậy. Giáo sư là nhà khoa học xã hội đầu tiên và là một trong số rất ít người Việt Nam đã được trao Giải thưởng Fukuoka danh giá của Nhật Bản, được nhận giải thưởng Cành cọ Hàn lâm và đặc biệt vinh dự là được bầu là viện sĩ thông tấn của Viện Văn khắc và Mĩ văn của Viện Hàn lâm Pháp. Hàng trăm nhà nghiên cứu ở nhiều nước đã có dịp đến Việt Nam và từng được gặp gỡ hoặc làm việc dưới sự giúp đỡ và hướng dẫn của GS. Phan Huy Lê đều không thể nào quên hình ảnh về một nhà khoa học nhiệt thành mà điềm tĩnh, uyên bác,  nghiêm khắc mà rất chân tình, gần gũi.

Sinh ra trong một gia đình có truyền thống khoa bảng – quan lại rất nổi tiếng, nhưng lại được đào tạo, rèn luyện dưới chế độ mới, Giáo sư Phan Huy Lê đã trở thành một nhà sử học cách mạng chân chính. Ông đã tận tâm tận lực phụng sự đất nước, phụng sự nhân dân bằng trí tuệ uyên bác và tất cả nhiệt huyết của một người cộng sản. Trong khoa học lúc nào ông cũng chỉn chu, cẩn trọng; đồng thời rất gương mẫu trong đạo đức, tác phong, lối sống và luôn hoàn thành xuất sắc các nhiệm vụ mà Đảng và Nhà nước giao cho. Nhờ những đóng góp to lớn và xuất sắc cho sự nghiệp cách mạng của Đảng và của dân tộc, ông đã được tặng thưởng nhiều huân, huy chương cao quý, trong đó nổi bật nhất là Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Công nghệ và Huân chương Độc lập hạng III. Gần đây nhất, vào giữa tháng 5 năm 2018, ông vẫn hăng hái đi thăm Quần đảo Trường Sa và trở thành nhà khoa học cao tuổi nhất có mặt ở nơi đầu sóng ngọn gió này của Tổ quốc để trực tiếp khảo sát, nghiên cứu… Nhưng đối với Ông phần thưởng cao quí nhất chưa hẳn là những tấm huân chương, những giải thưởng cao quí ở trong nước và quốc tế mà chính là sự tôn trọng chân lý khoa học, và những tình cảm tin cậy, quí trọng và yêu thương mà nhân dân, bạn bè, đồng nghiệp và học trò ở cả Việt Nam và từ nhiều quốc gia trên thế giới đã dành tặng cho ông.

           *

Giữa lúc nhiều công việc vẫn còn đang dang dở, nhất là nhiệm vụ biên soạn bộ Quốc Sử đã đến thời điểm cần dồn mọi sức lực để gấp rút hoàn thành thì thật bất ngờ, Thầy bị lâm trọng bệnh và phải vĩnh biệt thế giới này. Thầy đã rời xa tất cả chúng ta để trở về với tiên tổ ở cõi vĩnh hằng, mang theo cả những khát vọng và những ý nguyện chưa được hoàn thành.

Sự ra đi đột ngột của Thầy là một tổn thất lớn không thể bù đắp đối với nền Sử học và giáo dục nước nhà; đã để lại sự trống vắng, nỗi xót xa và thương tiếc khôn nguôi cho gia đình, đồng nghiệp, bạn bè và các thế hệ học trò. Cầu mong linh hồn Thầy được thanh thản phiêu diêu trên miền cực lạc; và ở nơi chín suối, Thầy có thể mỉm cười vì những gì mà Thầy đã làm, đã cống hiến và để lại cho hôm nay và cho hậu thế. Kế tục sự nghiệp của Thầy và noi gương Thầy, những người học trò và đồng nghiệp của Thầy sẽ tiếp tục cố gắng để thực hiện và biến những ước mơ và ý nguyện cao cả của Thầy sớm trở thành hiện thực.