Lâm Bá Nam sinh ra ở làng Viện Trung, xã Hải An, huyện Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hoá. Những năm thơ ấu của ông cũng là những năm chiến tranh, mảnh đất gió Lào còn là đất bom. Những đứa trẻ của làng ngày ấy lớn lên đi học ban đêm, túi là dăm mẩu khoai hay củ dong riềng, lũn cũn mũ rơm với cây đèn dầu, lặng lẽ đi qua những hố bom nham nhở. Đi học được đã là thành công. Lên cấp ba thì một năm cả xã có hai ba đứa là nhiều lắm. Đại học thực sự là điều hiếm có, vài ba năm mới có một người. 

Năm 1973, Lâm Bá Nam vào đại học.

Mùa xuân năm 1975, khi đó ông là sinh viên năm hai của Khoa Lịch sử,  Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Nhưng đó cũng là lúc xe tăng và cờ đỏ sao vàng dẫn đường cho cả dân tộc đổ về miền Nam như vũ bão. Hơn mười vạn quân hậu bị được động viên cho tiền tuyến. Ông tạm thời từ biệt mái trường, đi cầm súng. Ngày ấy ông hai mươi tuổi.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Nhà giáo Ưu tú Lâm Bá Nam là Chủ nhiệm Bộ môn Nhân học (2010-2014); Phó Hiệu trưởng Trường ĐHKHXH&NV (2006-2009); Chủ tịch Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam (2013 đến nay)/Ảnh: Thành Long

Những tháng ngày quân ngũ đưa ông đi suốt gần sáu năm của tuổi hai mươi, từ nắng cháy Sơn Tây đến những ngày rét cắt da đứng gác đêm đông giữa đì đùng tiếng pháo của chiến tranh biên giới. Nhưng sáu năm ấy không làm phai đi trong ông khao khát được trở lại giảng đường. Năm 1980, ông xuất ngũ trở về, lần thứ hai trở lại cuộc đời sinh viên để hoàn thành nốt nửa còn lại của chặng được đại học còn dang dở, trước khi được giữ lại làm cán bộ giảng dạy ở Khoa Lịch sử hai năm sau đó. Và từ đấy, ông bắt đầu hành trình mới, của một người thày và một nhà Dân tộc học.

Trong mắt bè bạn, đồng nghiệp và học trò, Lâm Bá Nam trước hết là một người thày. Trong suốt bốn mươi năm làm bạn với bảng đen phấn trắng, từ khi còn trong quân ngũ với cương vị là giáo viên văn hóa Trường huấn luyện Không quân (1975) cho đến khi là giảng viên Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội và game đánh chắn online đổi thưởng bây giờ, ông đã dạy biết bao thế hệ học trò. Những ai đã từng được học ông đều ấn tượng về một người thầy ân cần và nghiêm khắc, điềm đạm và sôi nổi. Thầy Lâm Bá Nam có mái tóc hoa râm, chất giọng trầm vang, và những bài giảng nói như tuôn chảy trên giảng đường, nói đến vã mồ hôi, nói như dốc gan dốc ruột.

Nhưng người ta còn nhớ và ấn tượng về ông với tư cách là một nhà Dân tộc học. Thuộc thế hệ thứ ba các nhà nghiên cứu Dân tộc học ở Việt Nam, ông vừa kế thừa những thành quả nghiên cứu của các nhà Dân tộc học tiền bối, vừa tìm tòi những vấn đề mới để qua đó từng bước khẳng định những đóng góp rất riêng cho tri thức và nghiên cứu Dân tộc học.

Cơ duyên đưa ông đến với văn hóa Mường từ rất sớm. Tốt nghiệp đại học, ông được bộ môn phân công nghiên cứu các dân tộc thuộc nhóm ngôn ngữ Việt-Mường. Qua anh Nguyễn Quốc Tuấn (hiện là Viện trưởng Viện nghiên cứu Tôn giáo, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), ông đã gặp gỡ Cụ Từ (GS. Nguyễn Đức Từ Chi), người mà ông luôn coi là người thầy lớn trong cuộc đời giảng dạy và nghiên cứu của mình. Trong một cuộc rượu tại nhà, cụ khuyên: muốn nghiên cứu người Việt, trước hết ông nên nghiên cứu người Mường hoặc một dân tộc thiểu số thuộc nhóm ngôn ngữ này, trên cơ sở đó tiếp cận nghiên cứu so sánh. Theo lời khuyên đó, ông đã đến nhiều vùng Mường, từ Hòa Bình, Thanh Hóa đến Phú Thọ để tìm lại dấu vết văn minh Việt cổ qua các nghi lễ, đặc biệt là nghi lễ nông nghiệp, cũng như mối quan hệ Việt-Mường qua hình tượng Tản Viên, một trong các “tứ bất tử” của người Việt nhưng còn nguyên vẹn trong tâm thức dân gian Mường. Trên hành trình mở đầu đó, ông trở thành cộng tác viên đắc lực của Sở văn hóa Thông tin Hà Sơn Bình (sau này là Hà Tây) với những bài viết cuối những năm 80 của thế kỷ trước như: Nghi lễ ruộng đồng của người Mường Thịnh Lang; Mấy suy nghĩ về đất mường Lạc Thủy; Đôi điều về xứ Đoài ... được GS. Trần Quốc Vượng khen ngợi. Ông kể vui, trong một lần ông và các đồng nghiệp đang trao đổi tại hành lang Khoa Lịch sử (tầng 3 nhà B) thì gặp GS. Trần Quốc Vượng. Bất chợt, thầy hỏi: “Này các nhà Dân tộc học, gốc Việt cổ ở đâu?” Không ngần ngại, ông đáp: “Thưa thầy ở chân núi Ba Vì.” GS. Vượng khen: “Thằng này giỏi!” Chính điều đó đã thôi thúc ông tiếp tục lần tìm về cội nguồn văn minh dân tộc.

Trên hành trình khoa học, từ giữa những năm 80 của thế kỷ trước, ông đã bắt tay vào nghiên cứu các làng nghề và di sản của nghề thủ công truyền thống, trước hết là của người Việt. Từ những dự cảm ban đầu khi đọc Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước liên quan đến quan điểm nổi tiếng về các cuộc đại phân công lao động xã hội của Ăngghen, ông đã đến nhiều làng nghề ở Hà Nội, Hà Tây, Nam Định, Thái Bình, Hải Dương, Thanh Hóa để đối chiếu và đưa ra một nhận định then chốt: khác với bối cảnh phương Tây trong nghiên cứu của Ăngghen, sự phân công không rõ ràng trong lao động, đặc biệt là sự hỗn hợp giữa nông nghiệp và thủ công nghiệp, là một đặc thù nổi bật ở Việt Nam, tồn tại ngay từ buổi đầu của nền văn minh dân tộc và thậm chí còn đậm nét đến ngày nay. Quan điểm này đã được ông khẳng định trong một số nghiên cứu công bố trên các tạp chí chuyên ngành, các hội thảo quốc tế và đặc biệt là chuyên khảo Nghề dệt cổ truyền ở đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam xuất bản năm 1999.

PGS.TS.NGƯT Lâm Bá Nam có hơn 30 năm cống hiến cho ngành Nhân học/Ảnh: Thành Long

Trên 30 năm qua, với tư cách là giảng viên, Chủ nhiệm Bộ môn, Chủ tịch Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam, ông đã dành sự quan tâm đặc biệt cho nghiên cứu về văn hóa cộng đồng các dân tộc ở nước ta và chính sách dân tộc. Ngay từ năm 1990, ông cùng Lê Ngọc Thắng đã biên soạn cuốn Bản sắc văn hóa các dân tộc Việt Nam nhằm giới thiệu về văn hóa từng tộc người. Trong ba thập kỷ qua, ông tiếp tục dành sự quan tâm, suy tư trăn trở cho vấn đề văn hóa và bảo tồn văn hóa, văn hóa và phát triển, văn hóa và bình đẳng dân tộc. Trên hành trình Dân tộc học, ông đã có mặt trên hầu khắp mọi miền đất nước, từ cao nguyên đá Đồng Văn đến Trường Sơn Tây Nguyên, từ đồng bằng Bắc Bộ, Trung Bộ, đến đồng bằng Nam Bộ. Từ rất sớm, ông đã nhận thấy sự vận động của văn hóa tộc người và vai trò cốt tử của văn hóa trong đời sống mọi dân tộc. Ông đã có nhiều dịp trình bày văn hóa cộng đồng các dân tộc Việt Nam tại các diễn đàn và hội thảo quốc tế ở Tanzania, Trung Quốc, Nhật Bản. Trong số 130 công trình gồm sách và bài viết của ông, có khoảng 40 công trình đề cập đến văn hóa dân tộc, từ Kinh, Mường, Chứt, Tày, Nùng, Thái, Ê đê, Ba Na, Chăm, Khơ me... Không chỉ nghiên cứu cơ bản, ông đã cùng các đồng nghiệp tham gia nghiên cứu tác động của văn hóa cho các dự án phát triển như: dự án xây dựng cảng nước sâu Chân Mây tại Thừa Thiên - Huế; dự án xây dựng khu công nghiệp lọc dầu Dung Quất, dự án Đa dạng hóa nông nghiệp vùng Trường Sơn-Tây Nguyên, công trình nhà máy xây dựng thủy điện Hòa Bình; dự án định hướng hành động hỗ trợ phụ nữ và trẻ em các dân tộc thiểu số Việt Nam của Unicep, qua đó góp phần đưa vấn đề văn hóa trở thành một phần căn bản trong quá trình hoạch địch các dự án và công trình phát triển trọng điểm của đất nước thời kỳ công nghiệp hóa.

Trong số các công trình đã công bố, ông đặc biệt quan tâm vấn đề dân tộc và chính sách dân tộc ở Việt Nam. Ngoài chính sách dân tộc trong lịch sử với công trình Chính sách dân tộc của các chính quyền nhà nước phong kiến Việt Nam (NXB CTQG 2001, viết chung với GS. Phan Hữu Dật), ông đã tham gia biên soạn các bài giảng phục vụ học tập trong các trường đại học, các trường quân đội; nghiên cứu đề xuất các chính sách liên quan đến bảo tồn văn hóa, văn hóa và du lịch, về tính đặc thù đối với các dân tộc có dân thiểu số, các dân tộc đặc biệt khó khăn, về các nguyên tắc trong chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước ta, đồng thời kiến nghị Đảng cần tổng kết 70 năm chính sách dân tộc trước yêu cầu phát triển mới của đất nước. 

Thành công trong công tác đào tạo và xây dựng ngành Nhân học ở Việt Nam nói chung và ở Trường nói riêng trong hơn mười năm qua ghi nhận sự đóng góp quan trọng và tích cực của ông. Ở những vị trí lãnh đạo Bộ môn, Nhà trường và Hội, ông đã thúc đẩy, cùng đồng nghiệp triển khai, tháo gỡ nhiều khó khăn để hoàn thành việc xây dựng các chương trình đào tạo ngành Nhân học của Trường và Chương trình khung ngành Nhân học của Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng như thành lập Bộ môn Nhân học thuộc Khoa Lịch sử, Bộ môn Nhân học thuộc Trường và chuẩn bị cho việc thành lập Khoa Nhân học, Trường ĐHKHXH&NV.